Ένα διάλυμα στοματικής υγιεινής, ο Άγγλος ηθοποιός Χάλιγουελ Χομπς και ένα επτάχρονο αγόρι με σπασμένο πόδι λόγω ενός ατυχήματος με ένα κάρο στην Γλασκώβη του 1865. Τι κοινό μπορεί να έχουν; Πως είπατε; Όχι τον Τσακ Νόρρις. Τότε θα ήταν ένα κοινότυπο ανέκδοτο και όχι μία από τις πιο συναρπαστικές ιστορίες της επιστήμης. Θα σας δώσω μία δεύτερη ευκαιρία. Α, τώρα μάλιστα! Ο σημερινός μας πρωταγωνιστής και συνδετικός κρίκος των παραπάνω ασύνδετων μέχρι στιγμής κομματιών ενός μυστηριώδους παζλ είναι ο γνωστός μας «άγνωστος» Τζόζεφ Λίστερ.
Αφήνουμε, λοιπόν, για λίγο στην άκρη την Ελλάδα της πανδημίας του 2021 και ταξιδεύουμε στο βροχερό Γουέστ Χαμ του Έσσεξ, της Αγγλίας όπου στις 5 Απριλίου του 1827 γεννιέται ο Τζόζεφ Λίστερ. Γόνος οικογένειας Κουακέρων (ένα από τα πολλά παρακλάδια της θρησκείας του Χριστιανισμού), η οικογένεια του τον ανατρέφει με τη θρησκεία να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της παιδείας του. Επιρροή για τον ίδιο, ωστόσο, αποτελεί ο πατέρας του, ο φυσικός Τζόζεφ Τζάκσον Λίστερ, γνωστός στην τότε Αγγλική κοινωνία για την κατασκευή αχρωματικών αντικειμενικών φακών που χρησιμοποιούνταν σε σύνθετα μικροσκόπια. Ο Τζόζεφ δεν αργεί να κολλήσει το μικρόβιο του ερευνητή.
Πηγαίνει σχολείο στην «Ακαδημία Ισαάκ Μπράουν» και στο «Grove House» και τα δύο σχολεία Κουακέρων. Με ταχύτατους ρυθμούς μαθαίνει να μιλάει τόσο τα Γαλλικά όσο και τα Γερμανικά με χαρακτηριστική άνεση. Η ακαδημαϊκή του εκπαίδευση ξεκινάει, παρά την έντονη πίεση του πατέρα του να γίνει ιερέας, στο τμήμα Βοτανολογίας του Πανεπιστημιακού Κολλεγίου του Λονδίνου, από όπου παίρνει πτυχίο το 1847 και ολοκληρώνεται στο τμήμα Ιατρικής με βαθμό πτυχίου Άριστα. Ως φιλόδοξος νέος με λαμπρό μέλλον γίνεται μέλος του Βασιλικού Κολλεγίου Χειρουργών Αγγλίας και το 1854 αναρριχείται στη θέση του πρώτου βοηθού του διάσημου, εκείνη την περίοδο, χειρουργού Τζέιμς Σάιμ τόσο στο Πανεπιστήμιο όσο και στο Βασιλικό Νοσοκομείο του Εδιμβούργου, του οποίου μάλιστα την κόρη, Αγνή, παντρεύεται.
Η κατάσταση με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπος στο νοσοκομείο θα σόκαρε από το πρώτο λεπτό και τον πιο έμπειρο γιατρό στις μέρες μας. Με τα πρωτόκολλα χειρουργείων να είναι άγνωστη έννοια, ασθενείς με ένα απλό τραύμα που χρήζει ιατρικής επέμβασης όπως για παράδειγμα ένα κάταγμα οστού ή ακόμη και στην απλούστερη περίπτωση μία ρήξη σκωληκοειδίτιδας έχουν 90% πιθανότητα ακρωτηριασμού λόγω μόλυνσης κατά τη διάρκεια ή μετά από την ολοκλήρωση του χειρουργείου και 50% πιθανότητα θανάτου από σηπτικό σοκ. Τα ποσοστά προκαλούν ίλιγγο αν αναλογιστούμε ότι για μία επέμβαση ρουτίνας ένας στους δύο ασθενείς πέθαινε και στην καλύτερη των περιπτώσεων ήταν σχεδόν σίγουρο ότι θα αναγκαζόταν να ακρωτηριάσει κάποιο άκρο του λόγω γάγγραινας.
Η επιστημονική κοινότητα του 19ου αιώνα θεωρούσε πως τέτοιου είδους μολύνσεις οφείλονταν σε χημικές αντιδράσεις που προκαλούσε η έκθεση μίας ανοιχτής πληγής στον «κακό αέρα». Συνέπεια αυτού ήταν οι γιατροί να μην πλένουν τα χέρια τους πριν από ένα χειρουργείο, η πληγή του ασθενή να μην καθαρίζεται πριν και μετά το χειρουργείο και παράσημο του κάθε χειρουργού να μην αποτελεί ο αριθμός των ασθενών στους οποίους είχε εκτελέσει μία επιτυχημένη επέμβαση, αλλά ο αριθμός των λεκέδων στην ποδιά τους ως ένδειξη εμπειρίας! Με λίγα λόγια όλοι οι κανόνες υγιεινής που σήμερα θεωρούμε δεδομένους για τα μέσα του 1800 ήταν κάτι το ανήκουστο. Εντυπωσιακό με μία πρώτη ματιά, ωστόσο αν αναλογιστούμε ότι αναφερόμαστε σε μία χρονική περίοδο λίγο μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, αντιλαμβανόμαστε πως αυτά ήταν τα στάνταρ της εποχής στον τομέα της Ιατρικής.
Όπως αντιλαμβάνεστε ο σημερινός μας πρωταγωνιστής πληροί όλες τις προϋποθέσεις για αναδειχθεί και να κάνει τη διαφορά. Σαν υποδειγματικό αιλουροειδές και πλέον καθηγητής Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης ο Λίστερ ξεκινάει να ερευνά το φαινόμενο της μόλυνσης των πληγών. Την προσοχή του κεντρίζει μία δημοσίευση του «Πατέρα της Μικροβιολογίας» Λουί Παστέρ, ο οποίος μετά από εκτεταμένη μελέτη της διαδικασίας αποσύνθεσης μίας τροφής καταλήγει στο κομβικό συμπέρασμα πως “τροφές σε αναεροβικές συνθήκες αλλοιώνονται λόγω της ύπαρξης μικροοργανισμών και όχι εξαιτίας του αέρα”. Ο Λίστερ ευθείς αμέσως στρώνεται στην δουλειά εξετάζοντας πειραματικά μία από τις προτάσεις του Παστέρ βάση της οποίας η έκθεση μίας πληγής σε συγκεκριμένα χημικά διαλύματα μπορεί να λειτουργήσει ως ανασταλτικός παράγοντας της σήψης και της γάγγραινας. Το ερώτημα, λοιπόν, του ενός εκατομμυρίου είναι ποια είναι αυτή η χημική ένωση με αντισηπτική δράση που προστατεύει μία πληγή από πιθανές μολύνσεις; Την απάντηση είχε δώσει ήδη από το 1834 ο Γερμανός Χημικός Φρήντλημπ Ρούνγκε ο οποίος μέσω της διαδικασίας της απόσταξης λιθανθρακόπισσας είχε παράγει την χημική ένωση με όνομα φαινόλη, γνωστή και ως καρβολικό οξύ. Ο Λίστερ εξετάζει την αποτελεσματικότητά της σε επαφή με τραύματα καθώς και ως καθαριστικό των χειρουργικών εργαλείων και ποδιών. Μπίνγκο! Ο Λίστερ εφαρμόζει ένα ύφασμα εμποτισμένο με διάλυμα φαινόλης στο σπασμένο πόδι του επτάχρονου φίλου μας από την Γλασκώβη τον Αύγουστο του 1865 όταν και συγκρούστηκε μοιραία με την ρόδα ενός κάρου. Έπειτα από 4 ημέρες ο Λίστερ επανεξετάζει το τραύμα το οποίο δεν είχε εμφανίσει την παραμικρή μόλυνση και μετά από 6 εβδομάδες ο νεαρός μας φίλος αποχωρεί περπατώντας από το νοσοκομείο με τα οστά του ποδιού του να βρίσκονται κολλημένα και στην θέση τους.
Με λάβαρο το περιστατικό του επτάχρονου αγοριού ο Λίστερ δημοσιεύει τα ευρήματα των ερευνών του στο Αγγλικό περιοδικό The Lancet καθώς και στο British Medical School σε μία σειρά 6 άρθρων από τον Μάρτιο ως τον Ιούλιο του 1867 με τίτλο “Antiseptic principle in the practice of surgery”. Όπως κάθε ριζοσπαστική ιδέα στον χώρο της επιστήμης, αλλά όχι μόνο, η δημοσίευση του Λίστερ αποκτά εχθρούς και δέχεται δριμεία κριτική για τα αποτελέσματά του. Όμως στην προκειμένη περίπτωση τα γεγονότα αρκούν για να φωτίσουν την αλήθεια και η τεχνική αποστείρωσης και καθαρισμού τραυμάτων, εργαλείων και λοιπών αντικειμένων ενός χειρουργείου διαδίδεται με ταχύτατους ρυθμούς και αποτελεί βασική αρχή λειτουργείας των νοσοκομείων ανά τον κόσμο.
Αν το γεγονός πως ο πρωταγωνιστής μας υπήρξε ο θεμελιωτής των χειρουργικών πρωτοκόλλων και της μεθόδου της αντισηψίας δεν σας αφήνει άφωνους, τότε ακούστε αυτό: Η φαινόλη ή αλλιώς καρβολικό οξύ που χρησιμοποιούσε ο Λίστερ ως αντισηπτικό διάλυμα είναι αυτή καθαυτή, από τη φύση της, μία δηλητηριώδης, καρκινογόνος και μεταλλαξιογόνος χημική ένωση! Με απερίσκεπτη χρήση μπορεί να προκαλέσει σημαντική ζημιά στο ανθρώπινο δέρμα. Γι αυτό ακριβώς τον λόγο είναι τόσο σπουδαία η ανακάλυψη του Λίστερ! Βαδίζοντας στο μονοπάτι της γνώσης κατάφερε να εξετάσει, να δοκιμάσει και εν τέλει να ανακαλύψει την σωστή χρήση της φαινόλης ώστε να επιδρά ευεργετικά και όχι ζημιογόνα στον άνθρωπο.
Το 1869 επιστρέφει στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου όπου και αναλαμβάνει τη θέση του Καθηγητή Χειρουργικής ως διάδοχος του Τζέιμς Σάιμ και καταπιάνεται με την ανάπτυξη νέων μεθόδων αντισηψίας αποκτώντας πλέον ένα πιστό και ευρύ κοινό σε κάθε του διάλεξη. Η συμβολή του στην επιστήμη της ιατρικής δεν σταμάτησε μόνο εκεί. Από το 1881 και εντεύθεν εργάστηκε στο King’s College του Λονδίνου όπου ανέπτυξε μία νέα μέθοδο για την επιδιόρθωση επιγονατίδας με μεταλλικό σύρμα καθώς και βελτίωσε την τεχνική της μαστεκτομής.
Ημερομηνία «σταθμός» για την ζωή του αποτέλεσε το έτος 1893 όπου και έφυγε από την ζωή η αγαπημένη του σύζυγος και έτερον ήμισυ σε κάθε έρευνα και μελέτη, Αγνή. Δεν κατάφερε να ξεπεράσει ποτέ τον θάνατό της με αποτέλεσμα να αποστασιοποιηθεί από το επάγγελμά του καθώς και από τις μελέτες του και να βυθιστεί σε μία πολυετή μελαγχολία που τον συντρόφευε μέχρι το τέλος του. Έφυγε σε ηλικία 84 ετών, στις 10 Φεβρουαρίου του 1912, με την κηδεία του να λαμβάνει χώρα στο Αββαείο το Ουεστμίνστερ αφήνοντας πίσω του μία πολύτιμη παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές.
Στη διάρκεια της ζωής του έλαβε αναρίθμητες διακρίσεις με σημαντικότερες εξ’ αυτών την τελετή χρήσης του σε βαρονέτο από την βασίλισσα Βικτώρια το 1883 ενώ ακόμα διετέλεσε και μέλος του Συμβουλίου του Βασιλέα στα Ανάκτορα του Μπάκιγχαμ. Το 2012, εκατό χρόνια από τον θάνατό του αναγνωρίστηκε παγκοσμίως κατά κοινή ομολογία ως «Ο πατέρας της νεότερης Χειρουργικής» και με αφορμή το επαναστατικό του έργο που εκσυγχρόνισε την ιατρική το Βασιλικό Κολλέγιο Χειρουργών Αγγλίας απονέμει «μετάλλια Λίστερ» με τον όνομά του να αποκτά αιώνια υστεροφημία. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η εξερευνητική αποστολή του Ντισκάβερυ το 1901-1904 ονόμασε την υψηλότερη κορυφή στην Οροσειρά της Βασιλικής Εταιρείας της Ανταρκτικής, “Όρος Λίστερ”.
Σίγουρα όμως θα αναρωτιέστε ποια είναι τα δύο εναπομείναντα μέρη αυτού του αλλόκοτου τριμερούς παζλ που συνθέσαμε στην αρχή της ιστορίας μας. Χρωστάω, λοιπόν, το στοματικό διάλυμα και τον ηθοποιό. Στοιχηματίζω πως κάποιοι το έχετε ήδη καταλάβει. Αναφέρομαι στο γνωστό σε όλους διάλυμα στοματικής υγιεινής «Listerine» που πήρε το όνομά του ως φόρο τιμής στη συμβολή του Λίστερ στην εξέλιξη και την καθιέρωση της υγιεινής. Κι όμως μπορεί το ευρύ κοινό, όλοι εμείς, να μην γνωρίζαμε τον Τζόζεφ Λίστερ όμως αυτός ήταν και είναι κρυμμένος στα μπάνια μας όλο αυτό τον καιρό! Ο γνωστός «άγνωστος» που λέγαμε…Αλλά όχι μόνο εκεί. Καθαριστικά προϊόντα με αντισηπτικό χαρακτήρα όπως το Dettol έχουν ως βάση τους την φαινόλη που εισήγαγε ο Λίστερ.
Τώρα μόνο τον ηθοποιό χρωστάω αλλά και πάλι η απάντηση είναι προφανής. Στην ταινία «Η ιστορία του Λουί Παστέρ» γυρισμένη το 1936, ο Τζόζεφ Λίστερ ενσαρκώθηκε από τον ηθοποιό Χάλιγουελ Χομπς αναπαριστώντας τον ως έναν από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές του Παστέρ, όπως υπήρξε και στην πραγματικότητα. Έτσι ολοκληρώνεται και το τελευταίο κομμάτι της ιστορίας μας. Αυτός ήταν ο πλέον γνωστός «γνωστός» μας Τζόζεφ Λίστερ. Και να θυμάστε! Κάθε φορά που βάζετε το τόσο σημαντικό εν καιρώ πανδημίας αντισηπτικό στα χέρια σας, κάποιος επαναστάτης κλήθηκε να εργαστεί σκληρά και να υποστηρίξει τις επιστημονικές του θέσεις μέχρι τελικής πτώσεως. Μέχρι την επόμενη φορά…
